Herkomstonderzoek
Als beheerder van een rijke en diverse collectie voelen we de verantwoordelijkheid om niet alleen de schoonheid en het verhaal van onze kunstwerken te delen, maar ook om de geschiedenis achter hun herkomst te achterhalen. Door ons herkomstonderzoek te intensiveren, hopen we niet alleen meer inzicht te krijgen in de geschiedenis van onze collectie, maar ook bij te dragen aan bredere discussies over culturele restitutie en ethische praktijken in de museumwereld. We zien dit als een essentiële stap in onze voortdurende toewijding aan het behoud en de toegankelijkheid van ons cultureel erfgoed voor toekomstige generaties.
Herkomstonderzoek
Nadat de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, werden Joden vervolgd en hun eigendommen geconfisqueerd. Dit mondde uit in grootschalige kunstroof voorafgaand en gedurende de Tweede Wereldoorlog, waarbij kunstwerken werden geroofd, geconfisqueerd of onder dwang voor lage prijzen moesten worden verkocht, om bijvoorbeeld te voorzien in levensonderhoud of om een vlucht naar een ander land te bekostigen. Dit gebeurde zowel in Duitsland als in door Duitsland bezette landen zoals Nederland. Via kunsthandels, veilingen of particulieren kwamen roofgoederen soms in Nederlandse musea terecht. Ook in latere jaren verwierven musea kunstobjecten waarvan de herkomst niet altijd duidelijk was.
Daarnaast zijn er in koloniale tijden veel kunstwerken uit landen en regio’s buiten Europa door Europese landen meegenomen, waarvan de status vaak onduidelijk is. Er is – vooral in de kunstmusea – lang minder aandacht voor herkomstonderzoek naar deze objecten geweest. Inmiddels doen instellingen gezamenlijk onderzoek hiernaar en hier sluit Museum de Fundatie zich graag bij aan.
Meer lezen over dit gezamenlijke onderzoek
We erkennen de pijnlijke geschiedenis en het daaruit voortkomende gevoel van verlies belichaamt door deze kunstwerken. Vanuit deze betrokkenheid willen we zoveel mogelijk transparantie bieden wat betreft het onderzoek naar deze collecties en wat betreft de uitkomst.
Museum de Fundatie beheert op de dag van vandaag twee bijzondere collecties. Beide collecties kennen een eigen geschiedenis. Hieronder een toelichting met de nadruk op het onderzoek naar herkomst van de objecten in deze collecties.
Collectie Stichting Hannema-de Stuers Fundatie.
In het kader van het project Museale Verwervingen 1933-heden van de Nederlandse Museumvereniging, waaraan 162 Nederlandse musea hebben deelgenomen, is door Museum de Fundatie tussen 2009 en 2012 uitgebreid onderzoek gedaan naar de directe en indirecte verwervingsgegevens van de objecten in haar museale collectie. Hierbij zijn museumobjecten bestudeerd die vervaardigd zijn vóór 1945 en verworven zijn na 1933. Het doel van dit herkomstonderzoek is vast te stellen of er zich mogelijk objecten in de collectie van Museum de Fundatie bevinden die tijdens het Nazibewind (1933-1945) onvrijwillig door hun eigenaar(s) zijn afgestaan en daarmee direct of indirect voorwerp waren van ‘gedwongen bezitsverlies’. Herkomstonderzoek naar de museumcollectie wordt voortgezet omdat van tal van objecten onvoldoende directe en indirecte verwervingsgegevens zijn gevonden om de eigendomsgeschiedenis sluitend te krijgen. Zo is er van ca. 977 objecten vervaardigd voor 1945 geen verwervingsbron vast gelegd. Het gaat hier dan vooral om objecten uit de categorie vormgeving.
Van deze categorie kan niet worden uitgesloten dat er objecten zijn met een herkomstgeschiedenis die verwijst naar gedwongen bezitsverlies. Dat geldt ook voor objecten in de collectie uit regio’s in Afrika, Azië en Latijns-Amerika, waarvan de herkomst vooralsnog niet altijd duidelijk is en die grotendeels door Dirk Hannema, wiens collectie aan de basis van het museum stond, zijn verworven.
Tijdens de oorlogsjaren, toen Dirk Hannema directeur van Museum Boijmans was, stond hij niet onsympathiek tegenover het nieuwe cultuurbeleid. Zo trad hij tussen 1943-1945 op als gemachtigde van het Museumwezen voor NSB. Ook onderhield hij in de oorlogsjaren contact met handelaren die een discutabele rol in de kunsthandel speelden. Echter, er zijn geen aanwijzingen gevonden dat Hannema op directe wijze zijn collectie heeft uitgebreid met objecten afkomstig uit gestolen joods bezit. Na Hannema’s dood werd de collectie van de Stichting door navolgende directeuren verder uitgebreid en omvat heden ca. 8798 objecten.
Collectie Provincie Overijssel.
Museum de Fundatie beheert naast de objecten uit de collectie van Dirk Hannema, zoals beschreven hierboven, ruim 5.000 objecten van de Provincie Overijssel. Hoogtepunten vormen de collectie van 250 schilderijen, aquarellen en tekeningen van Jan Voerman sr. en de kunstverzameling moderne kunst uit de periode 1900-1965 van Paul Citroen. Na uitvoerig herkomstonderzoek zijn tot dusver geen problematische werken in de provinciale collectie gevonden. Het museum concludeert dit na het raadplegen van o. a. oude inventariskaarten, kasboeken, kunstenaarsdossiers, de archieven van Jan Voerman en Paul Citroen (kasboeken), het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit en vele publicaties.
De herkomsten van de werken uit de verzameling Paul Citroen zijn niet allemaal sluitend, maar er zijn nog geen aanwijzingen voor een problematische herkomstgeschiedenis. Hij kocht vaak werken van de kunstenaars zelf of ruilde met de kunstenaar. Citroen noteerde al zijn verwervingen uit de periode 1919-1977 in zijn kasboeken. De collectie van Jan Voerman is grotendeels verworven van de verzamelaar Henk van Ulsen. Hij had op zijn beurt de werken veelal gekocht van particulieren, erfgenamen van Voerman of op veilingen. Van een aantal van deze werken is niet bekend van wie Van Ulsen ze heeft verworven.
Ook voor de provinciale kunstcollectie geldt dat het herkomstonderzoek zal worden voortgezet, omdat nog van een groot aantal objecten onvoldoende directe en indirecte verwervingsgegevens zijn gevonden om de eigendomsgeschiedenis sluitend te krijgen.
Het museum zoekt actief het gesprek met mogelijk belanghebbenden over de geschiedenis en de toekomst van deze werken. Wij begrijpen dat het onderzoek voor de belanghebbenden lang op zich heeft laten wachten. Museum de Fundatie hecht er aan dat er recht wordt gedaan aan de geschiedenis. Mocht door onderzoek blijken dat een werk niet in het museum thuishoort dan zullen wij dat zeker respecteren.