Richard Semmel en Christus en de Samaritaanse Vrouw bij de Bron
Conform het adviesrapport Streven naar rechtvaardigheid van de commissie-Kohnstamm van 7 december 2020 en de Washington Principles uit 1998 hebben de erfgenamen van Richard Semmel en Museum de Fundatie overeenstemming bereikt over Bernardo Strozzi’s schilderij Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron (1635). Het museum betaalt de erfgenamen een bedrag van € 200.000,- als volledige vergoeding voor het door de nazi-vervolging veroorzaakte verlies van dit schilderij. Het schilderij blijft onderdeel van de collectie van Museum de Fundatie en de erfgenamen erkennen het eigendomsrecht van het museum.
Bernardo Strozzi, Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron, 1635, olieverf op doek, Collectie Museum de Fundatie Zwolle en Heino/Wijhe.
Tot 1933 was Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron eigendom van de welvarende Duitse ondernemer en kunstverzamelaar Richard Semmel (1875-1950). Semmel woonde met zijn vrouw Clara Cäcilie Brück in Berlijn en was daar eigenaar van een grote textielfabriek. Het echtpaar had geen kinderen. Semmels Joodse afkomst, zijn leidende rol binnen de textielindustrie en zijn betrokkenheid bij de Deutsche Demokratische Partei maakten dat hij onder zware druk kwam te staan toen de Nazi’s in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen. Semmel en zijn vrouw vluchtten in datzelfde jaar naar Nederland en veilden anoniem op 21 november bij het Amsterdamse veilinghuis Frederik Muller & Cie. een gedeelte van hun kunstcollectie, waaronder Strozzi’s schilderij. Dirk Hannema, oprichter van Museum de Fundatie, kocht het daar te goeder trouw.
In 1939 verlieten de Semmels Nederland en vestigden zich in New York. Daar overleed mevrouw Semmel-Brück in 1945. Vijf jaar later stierf Richard Semmel. Hij had Grete Gross benoemd tot enig erfgenaam. Zij overleed in 1958. Het schilderij maakt sinds 1964 onderdeel uit van de collectie van Museum de Fundatie.
Op verzoek van de erven van Richard Semmel en Museum de Fundatie heeft, zoals gebruikelijk in Nederland, de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Oorlog (De Restitutiecommissie) geoordeeld over dit schilderij. In een bindend advies van 25 april 2013 stelde de Adviescommissie vast dat politieke en economische omstandigheden Richard Semmel in 1933 dwongen Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron te verkopen. De Restitutiecommissie vond echter het eigendomsrecht van Museum de Fundatie alsook het belang van het schilderij - een van de hoogtepunten binnen de 17e-eeuwse presentatie - voor de museumcollectie zwaar wegen. Als gevolg kon het werk in de museumcollectie blijven, zonder compensatie voor de erven.
In 2020 startte de commissie-Kohnstamm, in opdracht van de minister van Cultuur en de Raad voor Cultuur, een evaluatie van het Nederlandse restitutiebeleid. In het rapport Streven naar rechtvaardigheid, uitgebracht op 7 december 2020, adviseert de commissie onder meer met klem om bij restitutiezaken geen rekening te houden met museumbelangen.
Museum de Fundatie heeft het rapport Kohnstamm omarmd en nam, nog voordat het rapport door de minister van Cultuur werd overgenomen, contact op met de erfgenamen van Richard Semmel om met hen te overleggen over een rechtvaardige oplossing voor Christus en de Samaritaanse vrouw bij de bron van Strozzi. In lijn met het advies van de commissie-Kohnstamm en de Washington Principles van 1998 bespraken het museum en de erfgenamen de verschillende mogelijkheden om het door vervolging veroorzaakte verlies van het schilderij te compenseren. Het museum bood aan het schilderij terug te geven of de erfgenamen financieel te vergoeden.
De erven en het museum hebben, na zorgvuldige afweging en met wederzijds respect, gezamenlijk besloten dat De Fundatie het door de nazi-vervolging veroorzaakte verlies van het schilderij vergoedt door de marktwaarde van € 200.000, -, vastgesteld door een onafhankelijke taxatie, aan de erfgenamen van Richard Semmel te betalen. Zo blijft het schilderij in de collectie van Museum de Fundatie en erkennen de erfgenamen voortaan de eigendomsrechten van het museum. Het museum zal het publiek blijven informeren over de rol van Richard Semmel in de geschiedenis van het schilderij. De Fundatie is blij dat deze pijnlijke kwestie samen met de erfgenamen op harmonieuze wijze is opgelost en is dankbaar dat dankzij de erven Semmel de bezoekers van Museum de Fundatie het schilderij van Bernardo Strozzi kunnen blijven bekijken en bestuderen.
Museumzaal met Neo Rauch, De Leerling, 2015 en Bernardo Strozzi, Christus en de Samaritaanse Vrouw bij de Bron, 1635. © Peter Tijhuis